de Carlo Di Bella
Su segundu de cincu artìculus – innoi fait a ligi Is vàndalus, Is giudicaus: Is orìginis, Is giudicaus: Su guvernu e sa sociedadi, Pisa, Gènova, is giugis.
Is bizantinus
In su 534 p. C., su rennu vàndalu s’est arrutu asuta de is corpus de sa potèntzia militari de Giustinianu, imperadori bizantinu chi boliat, movendi de orienti, costituiri torra s’Impèriu Romanu. In s’òbera de cunchista cosa sua, s’imperadori est arrennèsciu a assugetai totu s’Àfrica de susu, is ìsulas Balearis, sa Sardìnnia, sa Còssiga, sa Sicìlia e parti de su cabu de bàsciu de s’Itàlia.
S’organizatzioni aministrativa de is bizantinus presentat calincuna novidadi cunfrontu a su perìodu vàndalu: po su guvernu locali (sa Sardìnnia fiat bastanti autònoma ma comuncas assugetada a Bisàntziu, pruschetotu po is dàtzius) ddoi fiant duas figuras cun incàrrigus distintus, su praeses e su dux. Sa seu de su praeses fiat Casteddu e issu depiat esercitai is funtzionis de is antigus guvernadoris romanus: fai leis, aministrai e mantenni s’òrdini pùblicu, sa giustìtzia e s’esatzioni de is impostas. Su dux, bivendi in Fordongiani (a s’època narada Forum Traiani), fiat a cabu de s’esèrcitu: si moviat intra is Castra (guarnigionis militaris stàbilis) de sa Sardìnnia po interbenni aundi serbiant is militaris, in gherras a parti de aintru o foresas.
No si sciint atras novas medas de s’organizatzioni aministrativa: parit ca s’Impèriu apat tentu casi sèmpiri is dàtzius artus e ordingiau, in sa segunda metadi de su Cincuxentus, un’arretza noa de funtzionàrius in unu cuntestu econòmicu chi s’assimbillàt meda a su de is perìodus romanu e vàndalu.
De custu tempus tocat a arregordai puru chi nosi funt arribadas de su passau lìteras medas de paba Gregòriu Mannu (590-604), chi scriiat a is popolatzionis sardas chescendisì chi non fiant ancora acristianadas, a testimòngiu de su fatu chi su paganèsimu in Sardìnnia fiat fitianu e sa Crèsia circàt de ndi pigai su logu.
Is morus
In su 698 is arabus funt bintraus a Cartàgini, cunchistendidda. De custu momentu si podit imaginai ca is sardus apant pèrdiu is cuntatus cun sa capitali de s’Impèriu, Bisàntziu, e apant tentu duus novidadis de aguantai: sa batalla contras a is morus e sa possibilidadi de creai entidadis polìticas indipendentis, is giudicaus.
Is morus, movendi de sa penìsula aràbica, in su sèculu VII, asuta de sa dinastia Omayadi, ant bintu a is bizantinus, fendi un’Impèriu chi, in pagu tempus, at incumentzau a ameletzai s’Europa de bàsciu. In is sèculus VIII e IX is costeras de su Mediterràneu si funt cunfrontadas cun sa potèntzia de is arabus, chi iant cunchistau sa Sicilia e sa penìsula ibèrica.
Is morus ant assartillau bortas medas sa Sardìnnia e custu at cambiau sa manera de bivi de is de su logu: in parti de Casteddu e parti de Tharros, po arrexonis de siguresa, is sardus si funt stesiaus de su mari, fundendi Aristanis e Santa Igia, chi iant a essi bessias is capitalis de is giudicaus de Casteddu e de Arbarei.
Funt de custus annus is primus entidadis pòliticas indipendentis de s’ìsula: in s’ 815, s’imperadori francu, Ludovicu su Piu, at arrìciu una delegatzioni chi ddi pregontàt de agiudai contras a is arabus sa Sardìnnia, chi iat pèrdiu de diora s’amparu de Bisàntziu. Mancai chi s’imperadori apat nau sa Sardìnnia “Insula amicorum“, is sardus ant sighiu a gherrai a solus contras a is morus, fintzas a s’annu 1015, candu de sa Spànnia de bàsciu nd’est lòmpiu su prìncipi musulmanu Mujahid, arribendi a Casteddu e ocupendi parti manna de su Campidanu. In s’interis is sardus, in s’ierru, candu sa gherra si fiat firmada po unu pagu de tempus, ant acetau s’agiudu de is repùblicas de Gènova e de Pisa, chi ant gherrau contras a is arabus boghendinceddus de sa Sardìnnia. S’interbentu, comenti capitat sèmpiri in sa stòria de is òminis, non fiat po debadas: in Sardìnnia is citadis marineras ant incumentzau diaici a pigai poderi, innantis, comerciali, apustis, polìticu.
Publicau su 11 de làmpadas 2017
