S’arrastu de is Savojas: comenti si sderruit unu pòpulu – Primu

de Stevinik
su 19 de làmpadas 2020

In su mesi de Gennàrgiu passau su scridori e stòricu Frantziscu Casula at presentau a s’Unitre de Mòguru su lìburu suu Carlo Felice e i tiranni sabaudi, Ed. Grafica del Parteolla, 2016, impari a su Professori Giuseppe Melis de s’Universidadi de Casteddu. Cumbidau de s’amigu autori, apu fatu un’arrelata deu puru, asuba de is bisuras linguìsticas e culturalis de su guvernu de is Savojas; dda pùbricu innoi in sardu e unu pagu aconciada. Giai chi fut tropu longa dd’apu partzia in duas partis: custa est sa primu.

1 – Is Savojas e su pòpulu sardu

Su lìburu de Frantziscu Casula fait diaveras a ddu disciniri straordinàriu, in su sentidu literali de su fueddu. Sa stòria chi si contat difatis abarrat no sceti foras de s’ordinàriu, ma andat inderetura contras a comenti si-dd’ant sèmpiri contada: scrita de is bincidoris, in totu allenus a sa vida de s’ìsula, prena de arretòrica po sa grandu pàtria gloriosa chi at fraigau sa “natzioni” italiana (cunfundendi custu cuntzetu cun su de “stadu”); stòria chi totus eus studiau me is lìburus ofitzialis de scola, chi si contant is Savojas comenti a is chi ant fatu intrai sa Sardìnnia in sa grandu stòria, cultura e lìngua italiana (lìngua chi mancu issus chistionànt a primìtziu, ca fiant francòfonus).

Depeus nai ca is chistionis de sa lìngua e de sa cultura caminant sèmpiri a costau de is fatus de sa stòria. Mancai siat issa difatis, cun is acuntèssius detzìdius de is chi cumandant, a stabilessi sa preneta de is pòpulus e finsas pensamentus e parris chi cuddus etotu si faint de issus matessi (chi iaus a podi nai cuscièntzia de s’identidadi), a bortas intamis sutzedit chi potzat essi custa cuscièntzia de sei, mancai scuta de malivatus e ingiustìtzias, a arrennesci a movi is acadessimentus fadendi de manera chi siant is pòpulus etotu a impelli sa stòria de parti de bàsciu. Naru custu cun sa fiantza e sa spera chi siat mancai sa connoscèntzia de sa stòria sarda comenti si-dda contat Frantziscu a s’agiudai a cumprendi poita sa natzioni nosta beridera, màrtura e scabudada, si siat pòtzia scaresci de sa cultura sua plurimillenària; una cultura trasmìtia in is ùrtimus 12 sèculus de una lìngua, su sardu, chi mancai nàscïa de una lìngua furistera imposta amarolla de is dominadoris romanus a is bividoris primàrgius Shardana, costruidoris de sa tzivilidadi nuràgica, at tentu sa fortza de lompi finsas a nosu chena si sperdi e arrichendi-sì de totu su chi àterus dominadoris furisteris ant innestau aìnturu de issa chena arrennesci a dda sderrui.

Tocat a nai a sa dereta ca nci funt casi arrennèscïus, su perìgulu est mannu chi pensaus ca chi sigheus a no dda trasmiti a is fillus nostus, in pagus dexenas de annus at a scumparri de sa faci de sa terra. Comenti seus lòmpius a custu sciacu? Chi pensaus a su momentu chi is Savojas funt arribbaus innoi in su 1720, totu su pòpulu chistionàt in sardu sceti, bogau su spanniolu po is àutus ofitzialis e po sa pagu genti studiada chi nci fiat. Est s’inghitzu de unu domìniu chi in totu is fainas de custus urreis, innantis e apustis de s’unificadura italiana de su 1861, lassat arrastu de bisura coloniali, de meris chi sfrùtuant is chi tenint asuta. Pensaus a sa chistioni linguìstica-culturali, chi no fait a cerri de sa polìtica de fura e spollamentu sèmpiri persighida de totu is Savojas, poita ca ndi benit a essi mèdiu e fundamenta; ca prus de is fatus polìticus e econòmicus, est sa bisura linguìstica e culturali chi at giogau meda asuba de is pensamentus e is parris chi nosu sardus teneus de nosu matessi.

A arreprimi is “dialetus sardus” e a imponni sa lìngua italiana che a mèdiu de “intzivilimentu” dd’ant fatu luegus, asuba de unu pòpulu chi giai de s’inghitzu bidiant cumpostu “per sua natura, da nemici della fatica, feroci e dediti al vizio”, Sardìnnia “paese maledetto”, cun su sardu chi est “più selvaggio del selvaggio, perché il selvaggio non conosce la luce e il sardo la conosce”. Ita ddi podit abarrai a unu pòpulu po s’intendi pòpulu, chi ddi naras aici e ndi-ddi lias sa lìngua? E comenti ant fatu? “Proibendo severamente l’uso del dialetto sardo in ogni atto pubblico civile non meno che nelle funzioni ecclesiastiche tranne le prediche”; “si prescrive l’esclusivo uso della lingua italiana per incivilire alquanto quella nazione, sì affinché vi siano più universalmente comprese le istruzioni e gli ordini del Governo”.

Luegus duncas ant  impostu s’italianu me is scolas, e si a s’inghitzu est lòmpiu sceti a pagus assortaus, in s’Otuxentus at cumintzau a si spainai po s’imparamentu de su pòpulu puru. Aici est nàscïa sa desardisadura de is sardus, in d-unu progetu de aparixamentu culturali tìpicu de is potèntzias colonialis. Si ti nant: “La’, deu t’impòngiu una lìngua nòbili e de grandu cultura ca ti-ndi bollu pesai de su stadu de primitivu nioranti, no ti fatzu fueddai prus cussu dialetu aresti fatu e lassau po ti fai intrai in su mundu de is pòpulus tzivilis”; e custu sighint a ti-ddu nai dònnia dii, in dònnia manera, e funt aici abistus narendi-ti-ddu e aici fortis proibendi-tì sa lìngua tua, chi a s’acabbu tui nci as a crei amarolla. Ma ddu faint po t’assugetai a sa boluntadi insoru, po t’imponni sa lei insoru e sfrutuai su territòriu tuu, po ti-ndi furai totu is arrichesas, sciuscendi-tì is padentis po ndi fai craboni o linna po is bias ferradas de is partis arricas de s’arrènniu, furai is mineralis de sa terra po fai arricai is stràngius, mancai fadendi-tì morri de silicosi o sparendi-tì chi t’atrivis a scioperai po is deretus tuus de traballadori, pighendi-tì povintzas sa vida de sordau po is miras imperialis de alladiamentu in Europa e Àfrica.

Est po fai totu custu chi ti depint fai crei ca no balis a nudda, ca ses sceti un’arestatzu chena lìngua, unu chi est bonu sceti a achichiai unu dialetu grezu, un’èssiri bàsciu chi “chena de issus no ti-ndi podis scabbulli de nudda” e ca si intamis ddus sighis t’as a agatai parti de unu pòpulu forti e grandiosu chi fait luxi de sei sa stòria de s’umanidadi.

(sighit)

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.