Padentis de Sardìnnia – S’economia de sa linna.

màgini liada de pixabay

de Fàbbiu Usala Friàrgiu
su 15 de abrili 2018

(Furriau in sardu de s’italianu, imperendi materiali de autori disconnotu).

Calincunu de pagu, aìnturu de totu is debatas polìticas chi pertocant sa Sardìnnia, at chistionau de economia del legno o de boschi come risorsa. Berus est. Su padenti gei podit essi mitza de dinai. Incapas calisisiat cosa nosu eus a detzidi, no eus a podi fai de mancu de connosci e aguantai a notu sa stòria e su connotu chi at pertocau is padentis de Sardìnnia. Custu po circai sa mellus manera de imperai custa “mitza” de arrichesa e de circai de no torrai a fai is pròpius faddinas de sèmpiri.

Primu millènniu

No podeus sciri beni cantu potzant essi stètius mannus is padentis de s’ìsula nosta, finsas a s’acabu de su de 16 sèculus. Podeus sceti nai ca siat is cartaginesus e siat is romanus, po arraxonis diferentis iant cumentzau a ddus menguai de mala manera.

Matas chi s’agatànt in su de 17 sèculus e terras cun padentis

Cosa nodia est chi siat is paras benedetinus a innantis, siat su prelau G.F. Fara apustis (prus o mancu de su 1560 a su 1580), iant scritu datus de importu apitzus de is terras cun padentis e pruschetotu s’ùrtimu, iat cuncordau una spertiada de calidadis de matas e matedu chi s’agatànt in s’ìsula. Nci podeus ligi: s’ìlixi [1] comunu de arratza sarda, su tìlliu [2], su fustarbu [3], s’àlinu [4], s’ùlimu [5], su sàlixi [6], su fau [7] impari a su longhivresu [8] (de seguru insandus nci-nd’iat medas), sa mata de opinu e su ciprèssiu. A custas dexit a nci aciungi su tzinnìbiri [9], impreau de s’antigòriu povinsas de is nuràxicus. Is terras cun padentis depiant essi, finsas chi no eus agatau paperis chi ndi fueddant, is montis de su Gennargentu, de su Màrghine, de su Limbara, de su Sàrrabus, de su Montiferru e àterus, is logus matessi de oi. Ddoi at perou una diferèntzia manna, su tretu cun matas fiat de seguru prus mannu meda. A sa pròpiu manera, Fara si contat comuncas de sacas [10] de linna fatas a sorigadura po s’edilìtzia e po sa cantierìstica navali, chena de contai, in prus, sa linna chi imperàt sa genti de innoi.

Is feudatàrius e sa linna bèndia a stracu baratu in su de 19 sèculus

Tocat a nci torrai a artziai a sa primu perra de su de 19 sèculus po circai de fai un’apretziadura [11] de totu sa terra posta a padenti de sa Sardìnnia e seus chistionendi de unu traballu de Alberto Lamarmora, chi fueddat de agiumai 500.000 ètaras [12] a padenti, su 20% de totu s’ìsula. Ma in pagu tempus ita est sutzèdiu? Sa terra nosta de insandus fiat cundia [13] de feudatàrius a una parti e visurreis a s’àtera. Custus ùrtimus iant fatu segai chena de làcana peruna, is primus, meris sceti po arrogus de is terrenus insoru, si-nci boliant arricai su prus chi iant a essi pòtziu, de cuddas terras mali assortadas e fatas demanialis giai de su 1835. Posta diaici sa chistioni, iant cumentzau a ndi segai matas po ddas bendi a tres arrialis, povinsas sa linna bona diaderus che a s’arroli [14], matas de nuxi o matas de cerèxia.

Su degollu de Stadu

Su sciacu fiat stètiu mannu diaderus, ma sa cosa no fiat spaciada! Candu su Stadu a ùrtimu ndi fiat bessiu meri de totu is padentis de Sardìnnia, iat traballau beni po ddus bendi a is avrincadoris [15] de insandus inderetura, su prus de is bortas contras a su chi iat a essi bòfiu sa genti, tanti chi fatuvatu is cunsillus comunalis mancu ndi sciiant nudda o no ddis domandànt nudda. Is meris nous de is padentis si-nci fiant postus diaderus, cun coru puru, po sighiri su degollu. Connotus po is malidadis che a custa fiant Beltrami, su conti, meri de una sienda manna de linna in Macumere (1856), amigu meda de Cavour, chi Lamarmora iat nomenau vandalo delle foreste sarde, sa sienda Modigliani de Livorno e àterus medas, de nòminis prus pagu connotus ma comuncas capassus de segai matas po ndi scabulli dinai e de no ndi lassai mancu s’arrastu. Totu custu, a cantu parit, fiat fatu po circai de ndi scabulli dinai po is gherras de indipendèntzia italianas, chi si fiant costadas dinai meda e mortus medas, lassendi-sì in prus su logu totu treulau.

Apustis de su degollu fatus a befa puru!

Apustis de totu custu, Cavour iat circau povinsas de si-nci bendi su chi ndi fiat aturau de sa Sardìnnia a is frantzesus de insandus cun Napoleone III, in s’interis de is acòrdius de Plombières. No est po debadas chi donaus una castiada a is nùmurus: in Sardìnnia fiant stètius prodùsius 75 millionis de mc (metrus cubus) de linna po saca, cun d-unu dannu de dinai chi, ponendi apari su balori de su dinai de insandus cun su de oi, iat a lompi agiumai a 10.000 milliardus de francus (liras, no èurus). Candu su Stadu iat detzìdiu issu etotu de dda sentzai de sperdi matas diaici, chena de sentidu perunu po sa terra nosta, iat fatu su corpus forestali de su stadu cumentzendi diaici sa faina de ndi torrai a ponni, de matas, in su 1895; po cussu iant postu in Sardìnnia su tanti de unu milliardu de francus (de oi, in liras), chi postus acanta de is 10.000 furaus a primìtziu, pariant diaderus duus soddus stampaus, pruschetotu chi castiaus a is prantas imperadas po su rimboschimentu, matas de opinu chi a bortas no arrennesciant a bivi de vida bona e a ndi fai àteras a sa sola e a bortas matas chi ndi lompiant deretu de s’àtera parti de su mundu (eucaliptus globosus), matas lègias connotas po sbuidai sa terra de sustàntzias povinsas po su matedu bàsciu e is matas a ingìriu.

Su tempus de nci torrai a ponni matas

Su faimentu de su padenti de opinu in Sìnnia, fatu in su 1902, ndi torrat aìnturu de custu tempus “de torrai a fraigai” mancai potzat parri un’acumpentzu po circai de nd’arrangiai is cosas, giai chi duus annus a innantis iant fuliau 24.000 matas in su padenti demaniali de is Seti Fradis (fatu in su 1896), in su comunu de Sìnnia etotu. Sèmpiri su comunu de Sìnnia iant fatu trassa de cumonella a un’àteru de is prus sciacus malus contras a s’ambienti lassendi a unu fulanu, connotu comenti e Sulis de Murera, 1200 ètaras sèmpiri de su padenti de is Seti Fradis, chi ddus ant acabaus a segai deunudotu. Intremesu de primìtziu de su 1900 e sa segundu gherra mundiali, sa faina po nci torrai a intrai matas in Sardìnnia iat sighiu, difatis est in custu tempus chi nd’iant pesau sa Festa dell’albero. Su traballu iat sighiu apustis de sa gherra manna puru, mancai a bortas strobau no po mori de s’amori a s’ambienti naturali ma po mori de interessus (a tipu sa fàbrica de paperi in Arbatassa), chi iat bitiu comuncas is padentis a s’amanniai finsas a is 470.000 ètaras de oi.

Su problema mannu de su fogu e s’arresùmini de is dannus peri su tempus

Apustis de essi contau totu custus contus, scieus beni de no essi contau su prus problema mannu, finsas oindii, chi pertocat is padentis sardus: su fogu. De aguantai a notu ca sa liaga movit, foras de duda, de su tempus preistòricu a tipu arritu propitziadori e de limpiadura de su terra po nd’amellorai is pasturas. Francu de calincuna borta, in cuddus tempus, su fogu no fiat stètiu mai unu dannu grai meda; in is ùrtimus setant’annus sa cosa dd’at acabada a pigai sa bisura de su disacatu chi totus connosceus. Ddu podeus cumprendi de su chi s’iat sinnalau Lamarmora, chi contàt a su guvernu totu su chi s’assentàt apitzus de sa mannària de su fogu e de su dannu ambientali e finantziàriu puru. Lamarmora connosciat beni meda sa Sardìnnia, a manera funguda, pruschetotu s’ambienti naturali. Oindii puru, totu su chi issu s’at lassau de assentau, arrapresentat un’arresùmini de piessìnnius de grandu importu po imparai a connosci sa frora e sa fàuna sarda.

S’interventu apitzus de su fogu, oi e in su connotu

Tocat chi s’aguantit a notu ca po s’atza de su fogu in padenti, in dii de oi, est prus fàtzili meda a ddu podi controllai chi no insandus, candu no s’agatànt aparèchius po nci bolai àcua apitzus de is pampas e po barigai barrancus naturalis, is ainas de insandus fiant diaderus piticheddeddas e fatuvatu no serbiant mancu a nudda, pruschetotu candu ananti t’agatàst su fogu tenendi artu artu e mancai agiudau puru de acolladas de bentu chi ti-ddu sprundiant de una parti a s’àtera, coment’e nudda.

Is datus de is tauleddas de bàsciu andant pigaus a cunsideru sciendi su chi eus scritu impitzus.

Tauledda Nr. 1

Padentis
1840 550.000 (Ha)
1855 300.000 (Ha)
1890 105.000 (Ha)
1985 400.000 (Ha)

(Ha = Ètara )

Tauledda Nr. 2

Fogus (scrieus sceti is prus mannus*)
Annu Ha  Dannus (francus)
1878-83   53.500     3.500.000.000
1957   24.400        937.000.000
1967   60.000        996.000.000
1971   46.700     1.890.000.000
1983 124.200 102.000.000.000
1991   48.000       –

* (su datu ponit su logu a matedu mesuderràinu puru)

Sa mata, s’ambienti, s’òmini

Poita is matas funt diaici de importu po sa genti e su logu chi sa genti abitat? Totu is matas birdis funt “su coru de sa vida de totu su mundu”, scieus beni ca chena de coru no si podit bivi! Is matas sceti funt capassas de imperai s’energia de su soli cun sa fotosìntesi clorofilliana, e podint produsi totu su chi serbit a genti e animalis po ndi scabulli proteinas, tzùcurus, grassus e bitaminas chi s’agatant me in sa cosa de papai chi a fitianu poneus in sa mesa e su chi is bèstias agatant in su padenti etotu. Is matas birdis in custu traballu de mudadura de custas sustàntzias, tenint abisòngiu de anidridi carbònica, chi suspint diaici de s’atmosfera e in s’interis ndi bogant aforas s’ossìgenu chi est indispensàbili po metabolisai is materialis chi eus nau. S’importàntzia de is matas si scòviat puru in s’interis de desacatus naturalis a tipu smuronamentus o scalasciadas. Su dannu est sèmpiri prus pagu, cantu prus arta est sa presèntzia de matas mannas e no sceti tupas. Is matas difatis mènguant meda sa fortza e sa mannària de is smuronamentus. S’ùmidu puru chi faint is matas giuat meda po sa genti e po s’ambienti. Su de sciorrocai is padentis, chi siat fatu a fogu o a serra distruit su scusòrgiu ambientali benidori, tocat duncas a sentzai de nci-ddus fuliai e a sighiri a ddus amparai sèmpiri de prus. Su chi eus a perdi oindii cun su disboscamentu o cun su fogu, dd’eus a podi torrai a pesai sceti intra 60 e 120 annus.

Nodas

  1. ìlixi: “leccio”
  2. tìlliu: “tiglio”
  3. fustarbu: “pioppo”
  4. àlinu: “ontano”
  5. ùlimu: “olmo”
  6. sàlixi: “salice”
  7. fau: “faggio”
  8. longhivresu: “tasso”
  9. tzinnìbiri: “ginepro”
  10. saca: “esportazione”, de su spanniolu; acordai saca de lori minudu: “concedere l’esportazione del grano”
  11. apretziadura: “valutazione”.
  12. ètara: “ettaro”; un’ètara po is sardus fiat duus mois e cuarra, unu moi fiat 4000 metrus cuadraus e una cuarra 2000, duncas duus mois e cuarra faiant 10.000 metrus cuadraus.
  13. cundia: “infestata”, sa mellus manera de nai est diaderus diaici!
  14. arroli: “rovere”
  15. avrincadoris: “speculatori”

 

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *

This site uses Akismet to reduce spam. Learn how your comment data is processed.