de Carlo Di Bella
Su de cuàturu de cincu artìculus – innoi fait a ligi Is vàndalus, Is bizantinus e is morus, Is giudicaus: Is originis, Pisa, Gènova, is giugis.
Su guvernu e sa sociedadi de is giudicaus
Su guvernu de is giudicaus, a comenti a cussu de sa parti manna de s’Europa de su tempus, fiat unu guvernu sennorili: est a nai ca, in d-unu cuntestu de predomìniu aristocràticu sustantziali, nci fiat una classi de lìberus e una de serbidoris. A is prus personis de importu ddis narànt donnus, e parit giustu a pensai ca custus nòbilis fessint cussas famìlias chi si fiant fatas meris, po continuidadi o truncamentu, in su tempus de s’indipendèntzia pigada de Bisàntziu.
A intru de custus donnus nci fiant is famìlias de is giugis, chi fiant incarrigaus de guvernai su giudicau a tipu urreis, pruschetotu sighendi sa polìtica èstera e aministrendi sa giustìtzia. Si donànt s’incàrrigu de manera diferenti de cantu capitàt in atrus logus de Europa, abui nci fiat su feudalèsimu o sa podestadi comunali: difatis su tìtulu de giugi fiat eredàriu, perou s’incoronatzioni depiat essi cunfirmada de is majoralis (is donnus prus de importu) e de is obispus, chi ddus arregolliat un’assemblea, narada Corona de Logu.
Su giudicau fiat partziu in curatorias, guvernadas de curadoris nomenaus de su giugi etotu. Dònnia curatoria arregolliat unas cantu biddas e dònnia bidda, sighendi su chi naràt sa Carta de Logu de Lionora de Arbarei, dda guvernàt unu majori de bidda cun s’agiudu de una truma de boni homines, scioberaus intra de is mellus donnus de sa bidda. Cuatru biddas formànt una scolca, aministrada de unu majori de scolca. Atras càricas de importu in su giudicau fiant: su giugi de facto (sostituiat su giugi dònnia borta chi amancàt o no podiat guvernai), s’armentàriu de logu (cuntrollàt s’esatzioni de is dàtzius e aministràt su patrimòniu de su giudicau), s’armentàriu de pegugiai (aministràt su patrimoniu personali de su giugi, chi fiat partziu de cussu de su giudicau), su mandatori de rennu, chi rapresentàt su giugi in is territòrius de su stadu.
Is biddas teniant una parti manna de terras demanialis, chi ddas sfrutànt de manera comunitària: bortas medas, po ddas aministrai, is cabus de famìllia s’atobiànt in assembleas po arrexonai impari de is problemas chi nasciant in su cuncordai su manìgiu de is terras. Custus terrenus demanialis fiant comuncas, in parti, in sa disponibilidadi de is giugis, chi ddus imperànt po fai strinas a is donnus o faendi cuncessionis a is repùblicas marineras e a is monastèrius (donnicalias).
Po manigiai sa terra demaniali, assinniendidda po dda traballai, is biddas faiant assembleas pùblicas e dda partziant in tres partis: biddatzoni (po sa sèmuna de su lori), paberili (po pasci su bestiàmini masedu) e sartu (po s’allevamentu de is prus tallus mannus de brebeis e de bacas).
Me in is giudicaus, is lìberus fiant is majoralis, is meris piticus, is maistus, is mercantis. Nci fiat, acanta de sa classi sociali de is lìberus, una parti manna de sociedadi fata de serbidoris, ma nci fiat puru un’umanidadi “de mesu”, de genti chi fiat serbidora in parti poita ca fiat arrenèscia a si scutulai sa conditzioni de tzerachia ma manteniat calincun’òbligu de traballai o fai òberas po is lìberus: ddis narànt libertus, collibertus, lìberus spesionàrius.
Is serbidoris, in sa sociedadi giudicali, fiant in unu sètiu particulari: difatis, mancai chi no si podessint cojai a comenti boliant e chi passessint sa tzerachia a is fillus, teniant una scraitùdini de traballu. A ddu nai in un’atra manera: fiant obligaus a traballai po su meri, ma po cuatru diis a cida sceti, e in su tempus in prus podiant finas allogai su dinai po si comporai sa libertadi; ddis fiat inderetura permìtiu de testimongiai in is processus. Est beru perou ca, calincuna borta, sendi serbidoris, ddus bendiant in continenti a comenti scraus, pruschetotu in su sèculu XII, candu is giugis teniant dèpidus de onorai cun is comunus italianus.
Publicau s’8 de austu 2017
